Holland America Line tiles

Over de tegels uit vroege jaren is weinig bekend. De Holland Amerika Line noch Royal Goedewaagen beschikt over gearchiveerde stukken waaruit de herkomst blijkt. De enige kennis van de in de periode 1910-1980 uitgegeven tegels is vergaard op basis van op veilingen te koop aangeboden tegels. De achterkant van de tegel biedt meestal de zekerheid dat het dan ook daadwerkelijk gaat om een tegel die door de Holland America Line is uitgebracht. Tenzij anders vermeld is het formaat 15×15 cm.

De voor zover bekend eerste (handgeschilderde) tegels die (al dan niet) in opdracht van de Holland America Line zijn uitgegeven, zijn die van het ss Rotterdam IV (24.249 brt. 1908-1940), het eerste schip van de maatschappij met een door glas ingestoken promenadedek en hutten met privéfaciliteiten. De tegel links is rond 1910 vervaardigd door Plateelbakkerij Zuid-Holland te Gouda. De Ebay-verkoper meldde dat de tegel is aangetroffen in de nalatenschap van zijn opa, een Amerikaanse soldaat die in de Eerste Wereldoorlog heeft gevochten.

De tegel rechts (18×18 cm) heb ik niet in de verzameling. Het is een product van Plateelbakkerij Rozenburg en rond 1920 vervaardigd. De tegel zag ik in deel 1 van het boek “Lijnvaart in herinnering verankerd”, waarin scheepsmemorabilia uit de gloriejaren van de Nederlandse lijnvaart zijn beschreven en afgebeeld. De scan kreeg ik van Willem Barten, één van de samenstellers van het boek.

Deze tegel (12×8,5 cm) met een afbeelding aan beide kanten, is een zogeheten Wedgwood Calender Tile uit 1913. Op de voorkant ligt geheel rechts het ss Amsteldijk I (1901-1924) aan de “Pier 46 Mystic Wharves B.& M.R.R. Terminal” in Boston. Dergelijke kalendertegels werden destijds gemaakt door Wedgwood Etruria England in opdracht van Jones McDuffee & Stratton Co Pottery Merchants, Boston, U.S.A. De meer dan 100 jaar oude tegel ontving ik in vrijwel perfecte staat.

Tegeltableau (2 tegels van 15×15 cm) van het ss Ryndam I (1901-1929), destijds gebouwd bij Harland & Wolff te Belfast, Noord-Ierland, Verenigd Koninkrijk. Na inbeslagname door de Amerikaanse overheid in 1918 heeft de Ryndam tijdens de Eerste Wereldoorlog dienst gedaan als troepentransportschip. De afbeelding is het resultaat van digitale restauratie door Ron Tasman, Christchurch, Nieuw-Zeeland. Het tableau is in bezit van Jaap van Dam te Bergen op Zoom, die tot de top-3 behoort van verzamelaars van Nederlandse Scheepvaart. Jaap is gespecialiseerd in platte zaken (o.a. prenten, ansichtkaarten), kommaliewant (serviezen, porselein) en originele affiches.

In het archief van Royal Goedewaagen is de afbeelding gevonden van onderstaande, meerkleurige tegel van de Halve Maen. Deze tegel van 15×15 cm is getekend door Willem Hendrik van Norden (tot 1961 chef van het toenmalige Kunstatelier Goedewaagen-Distel). Zeker is dat het gaat om een in 1938 op Sphinx-biscuit geschilderde tegel, die is uitgebracht hetzij ter gelegenheid van het in de vaart komen van het ss Nieuw Amsterdam II, hetzij ter gelegenheid van de Wereldtentoonstelling van 1939 in New York, waar Royal Goedewaagen met een stand vertegenwoordigd was. Interessant is de signatuur aan de zijkant van de tegel. Bijzonder is ook de foutieve datering van de tegel. Hudson voer niet in 1604 maar in 1609 naar de rivier die later zijn naam zou dragen.

De Halve Maen was het zeilschip van de Vereenigde Oost Indische Compagnie dat, onder leiding van kapitein Henry Hudson, in september 1609 de haven van New York binnenvoer. De Nederlandse oorsprong leefde tot de zomer van 2016 voort in het logo van de Holland America Line. Tegen de achtergrond van de boeg van de Nieuw-Amsterdam is de Halve Maen daarop afgebeeld. Half Moon Cay, het privé eiland van de Holland America Line in het Caraïbisch gebied, is er naar vernoemd. De link met de Holland America Line is reden om ook tegels van de Halve Maen in mijn verzameling op te nemen.

Zesdelige tegeltableau (6x 13×13 cm), dat in de tweede helft van de jaren ‘30 is geschilderd in Makkum, bij Tichelaar. Volgens de experts van Royal Goedewaagen is het tableau geschilderd door Jan Romke Steensma. Mogelijk is de directe aanleiding tot de productie de Wereldtentoonstelling van 1939 in New York. Een beschrijving van het tableau vindt u terug in het menu News van 1 juni 2020.

De cloisonné tegel (20×14 cm) met een voorstelling van de Halve Maen is een ontwerp van Mar de Bruijn voor Porceleyne Fles en is gemaakt rond 1950. Op de achterzijde staat de tekst: “Henry Hudson’s Half Moon (1609)”; “with the compliments of Algemene Bank N.V. (General Bank of the Netherlands) Amsterdam”.

De tegel staat tevens vermeld in het standaardwerk “Nederlandse tegels 1900-2000” van Jan Pluis en is ook terug te vinden in het Nederlands Tegelmuseum te Otterlo (collectie Nederlandse Industriële Tegels nr. 10610).

Twee cloisonné tegels van de Halve Maen, rond 1950 gemaakt bij Westraven (faience- en tegelfabriek), in 1963 overgenomen door Porceleyne Fles in Delft.

Deze tegel (15×15 cm) is een unica; een met olieverf beschilderde tegel van het ss Statendam II. Het schip werd op 6 juli 1914 te water gelaten. Echter, toen Engeland in augustus 1914 bij de Eerste Wereldoorlog betrokken raakte, werd het verkocht aan de Engelse regering, grijs geverfd en voor troepentransport ingericht. Het schip kreeg de naam ss Justicia maar werd op 19 en 20 juli 1918 zes keer getorpedeerd waarna hij zonk. Zie ook het menu News 1 april 2018.

Op basis van de zeer goed gedocumenteerde tegelbijbel “Nederlandse tegels 1900-2000” van tegelspecialist Jan Pluis is vastgesteld dat het een in 1945 gemaakte biscuittegel van de MOSA-fabriek betreft. Het getal 45 geldt als het productiejaartal. Het merk MMM staat voor Muurtegelfabriek Mosa Maastricht en was van 1925 tot 1949 in gebruik. Volgens de specialisten van Royal Goedewaagen gaat het om een schildering in de matplateel- of Rhodiantechniek. Daarbij werd op de biscuittegel eerst een glazuurlaag aangebracht die op circa 560 graden celcius werd gestookt. Daarop werd met oxideverven dan de schildering in één keer dekkend aangebracht die weer boven de 1000 graden celcius werd ingebrand.

De Nieuw Amsterdam II (1938-1974), twee keer afgebeeld in emaille cloisonné op koper (12×8 cm), mét en zonder Holland America Line logo. Volgens curator Friggo Visser van het Keramisch Museum Goedewaagen zijn er weliswaar visuele overeenkomsten met het cloisonné van Porceleyne Fles (vergelijk in dit menu de in 1952 uitgegeven grote cloisonné-tegel van de zusterschepen Ryndam II en Maasdam IV), maar gaat het om een van oorsprong Chinese techniek van emaille op koper welke kennelijk ook in Nederland is toegepast. Porceleyne Fles heeft bevestigd dat zij niet de fabrikant is.

De emaille cloisonné op koper plaquettes zijn in 1948 uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de Holland America Line, zowel met als zonder het HAL-logo. Tevens (maar waarschijnlijk voornamelijk) zijn ze uitgegeven als (glazen) presse-papier in cadeauverpakking.

Twee andere edities in deze serie zijn de plaquettes van de Noordam II (1938-1963) en haar zusterschip Westerdam I (1940-1965), beide ook als (glazen) presse-papier uitgebracht.

Tegeltableau (zes tegels van 15×15 cm) uit 1949 met een afbeelding van het ss Volendam I (15.434 brt. 1922-1952) dat na de Tweede Wereldoorlog onder meer dienst deed als troepentransportschip naar en vanuit Nederlands Indië. Vast staat dat de Volendam in 1949 twee van deze thuisreizen maakte: met vertrek op 3 mei en 30 oktober 1949 vanuit Tandjong Priok, aankomst in Rotterdam op 1 juni en 28 november 1949.

Onderzoek in het Nationaal Archief naar de naam Maten heeft helaas niets opgeleverd. In de geraadpleegde lijsten “Troepenverschepingen van en naar Nederlands- en West-Indië” met het ss Volendam vanuit Tandjong Priok naar Rotterdam in 1949 komt de naam Maten niet voor. Daarom moet er voorlopig van worden uitgegaan dat degene voor wie het tableau bestemd was, een andere naam draagt dan de familie die het tableau heeft laten maken.

Handgeschilderde tegel (20×15 cm) van het ss Groote Beer uit 1951. De vermelding “ms” is echter onjuist, het schip was immers een stoomschip. Tijdens mijn vaartijd bij de Holland America Line van 1964 tot 1972 heb ik vier reizen op de Groote Beer gemaakt; in de zomer van 1965 in het kader van een studenten-uitwisselingsprogramma van Rotterdam naar New York v.v. waarbij het schip door de HAL werd gecharterd.

Via een verzamelaar van passagierslijsten in Australië kwam ik in contact met Erik Abbenhuys te Melbourne, zoon van Ben Abbenhuys. Erik kon mij niets vertellen over de herkomst van de tegel. Het bestaan ervan was voor hem tot nu toe onbekend. Helaas kon ook zijn moeder er niets over vertellen; die was recent overleden. De verkoper kon evenmin opheldering geven. Ben Abbenhuys overleed op 12 maart 2013.

Onderstaande tegels kreeg ik van Klaas Krijnen, voorzitter van de Stichting Behoud Stoomschip Rotterdam. Op bijgaande foto is te zien hoe de tegeltjes met tulpenmotief destijds waren verwerkt in de bovenrand van de scheidingswanden tussen de tafels in het Lidorestaurant van het ss Rotterdam V.

Tegel van het ss Rotterdam V uit 1959. De tegel (10×10 cm) is gemaakt in de kunstaardewerkfabriek Madi te Boskoop ter gelegenheid van het in de vaart komen van het schip. De fabriek was van 1952 tot 1993 in bedrijf.

Deze drie proeftegels in mijn verzameling zijn rond 1960 gemaakt in de Goudse aardewerkfabriek en plateelbakkerij Zenith, naar aangenomen wordt door ontwerper Gerrit Piket. De fabriek is ontstaan uit de pijpenfabriek P.J. van der Want Azn en was in bedrijf van 1749 tot 1984. Het is niet bekend of naar het voorbeeld hiervan ooit losse tegels zijn uitgebracht. Wél is mij bekend dat uit deze serie één tegel is verwerkt in een kaasplankje. Gelet op de tekst “Holland Amerika Linie” gaat het waarschijnlijk om een Duitstalige opdrachtgever.

Deze handgeschilderde tegel van de Nieuw Amsterdam II (in 1938 te water gelaten en met 35.000 brt. destijds het grootste schip van Nederland), is in bezit van Klaas Krijnen, voorzitter van de Stichting Behoud Stoomschip Rotterdam. De tegel is ontworpen door Gerrit Piket van de Goudse aardewerkfabriek en plateelbakkerij Zenith, van wiens hand mogelijk ook de hiervoor genoemde proeftegels zijn.

Tegel van het ss Nieuw Amsterdam II. De afbeelding is door middel van transfertechniek aangebracht op een biscuit van Mosa (biscuit wil zeggen de één keer gebakken, nog ongeglazuurde en onbeschilderde tegel). Van de tegel weet ik niet méér dan dat “Bethlehem & Co” te Rotterdam deze heeft uitgebracht. Informatie over deze onderneming, destijds gevestigd aan de Lange Hilleweg in Rotterdam, is welkom. Aangezien in dezelfde serie een soortgelijke tegel is uitgebracht van het in 1963 verkochte ss Groote Beer, mag worden aangenomen dat de tegels in deze serie, alle met een afmeting van 20×10 cm, dateren van het begin van de jaren ’60.

Een andere tegel uit de Bethlehem-serie is deze van het ss Statendam IV (1957-1982).  Net als de andere tegels in deze serie is de afbeelding door middel van transfertechniek aangebracht op een biscuit van Mosa.

Tegel van het ss Groote Beer, eveneens uitgebracht door “Bethlehem & Co” te Rotterdam. Zoals in het menu Emigrant Ships is uiteengezet, is de Groote Beer in 1947 door de Staat der Nederlanden gekocht van de US War Shipping Administration en in beheer gegeven aan de Holland America Line. Aangezien de Groote Beer in 1963 is verkocht aan een Griekse reder kan worden aangenomen dat ook deze tegel in het begin van de jaren ‘60 is uitgegeven. Weliswaar heeft de Groote Beer onder deze naam in 1965 in het kader van een uitwisselingsprogramma nog 4 studentenreizen van Rotterdam naar New York v.v. gemaakt, maar dat waren HAL-charters. Niet aannemelijk is dat de tegel in het kader daarvan is uitgebracht.

 Ook nu gaat het om een afbeelding die door middel van transfertechniek is aangebracht op een biscuit van Mosa. In het menu News (1 september 2016) kunt u meer lezen over de toegepaste techniek en over de kwaliteit van de tegel.

De tegel van het ss Maasdam IV (1952-1968) is de vierde tegel uit de Bethlehem serie. Niet uitgesloten kan worden dat in deze serie ook een tegel van het ss Ryndam II (1951-1972) is uitgebracht. De Ryndam was immers het zusterschip van de Maasdam. De tegels zijn een geschenk van Joop Kap (†), voormalig HAL-collega en ondernemer te Schiedam, waarvoor ik hem zeer erkentelijk ben.

Deze tegel van het ss Maasdam IV (dit keer met opschrift) is eveneens een tegel uit de zogeheten Bethlehem-serie; voor zover mij bekend bestaat de serie thans uit 5 tegels.

De zesde tegel uit de Bethlehem serie toont het ss Nieuw Amsterdam, uitgevoerd in de naoorlogse (1947-1956) kleur zwart. Niet uitgesloten kan worden dat in deze serie ook een tegel van het ss Ryndam II (1951-1972) is uitgebracht. De Ryndam was immers het zusterschip van de Maasdam. Informatie over de firma Bethlehem & Co, destijds gevestigd aan de Lange Hilleweg in Rotterdam, is van harte welkom.

Deze tegel van de Nieuw Amsterdam II (15×7,5 cm) is een product van de Sport Club Nieuw Amsterdam, de vereniging die ten behoeve van bemanningsleden activiteiten aan boord en in havens organiseerde. Het bewijs daarvan werd mij aangereikt door mijn vriend Ben van der Ent, voormalig chef de rang op de Nieuw Amsterdam, die destijds een lepeltje kocht met dezelfde S.C.N.A. aanduiding (zie menu News).

Vanaf midden jaren ’60 verwerkte Piet de Jong (vanaf 1961 hoofdontwerper bij Goedewaagen) beeltenissen van 17e eeuwse gravures op tegels. Een blindmerk-nummer aan de keerzijde van de tegel maakt de datering mogelijk; bijvoorbeeld FE = 1965, F staat voor de jaren 60, E voor het jaar. Dat betekent dat een juiste datering kan worden gegeven voor deze serie van 8 tegels, die de Holland America Line aan haar relaties cadeau gaf (“with the compliments of the Holland America Line”). Alle tegels zijn uitgevoerd op een biscuit van Sphinx.

De eerste twee tegels zijn in 1965 uitgegeven. Naar verluidt zou een derde tegel deel uitmaken van deze serie, een prominent afgebeelde molen met twee molens en een boerderij op de achtergrond, maar dit heb ik tot nu toe niet bevestigd gezien.

De door Royal Goedewaagen als “Flanerend 17e eeuws Paar” aangeduide tegel heeft eveneens de codering FE en dateert dus ook uit 1965.

De eerste Halve Maen tegel (blindmerk FH) is in 1968 gemaakt. De tweede tegel is een herdruk uit 1973, toen de Holland America Line het zogeheten tri-wave-logo ging voeren in de aqua-wit-aqua kleuren. De tegel(s) van de “Halve Maen” en de “Flanerend 17e eeuws Paar” tegel lijken bij elkaar te horen, gelet op de kleur, hoekmotieven en de dubbel gestreepte ronding waarin de afbeeldingen zijn geschilderd.

Zoals hiervoor al vermeld was de Halve Maen het zeilschip van de Vereenigde Oost Indische Compagnie dat, onder leiding van kapitein Henry Hudson, in september 1609 de haven van New York binnenvoer. De Nederlandse oorsprong leefde tot de zomer van 2016 voort in het logo van de Holland America Line. Tegen de achtergrond van de boeg van de Nieuw-Amsterdam is de Halve Maen daarop afgebeeld. Half Moon Cay, het privé eiland van de Holland America Line in het Caraïbisch gebied, is er naar vernoemd. In het nieuwe logo komt de Halve Maen niet meer voor.

De “Visverkoopster” en de “Jongen aan de Dijk” (1968) lijken eveneens uit een zelfde serie te komen. De tegels hebben exact hetzelfde hoekmotief, kleur, en ook de ronding waarin de figuren zijn afgebeeld is identiek. De achterkant van de tegels is tevens een aanwijzing dat ze uit een zelfde serie zijn, gelet op de tekst en de plaatsing daarvan.

Dreigende wolken, de wind blaast de boomtakken naar één richting, hoge golven en water dat al door de dijk stroomt. De tweede tegel lijkt geïnspireerd op het verhaal van Hans Brinker, zoon van de sluiswachter in Spaarndam, die een gat in de dijk ziet en de stad tegen het opkomende water beschermt door zijn vinger in het gat te steken.

De “Ruiter” en de “Herbergscène” zijn de laatst bekende tegels uit deze periode (1968). Bij de tegels die aan de achterkant niet zijn voorzien van een kurklaag (zoals bij de tegels in de Mariner Collection) heb ik dat, ter bescherming, zelf gedaan.

Deze 3 tegels zijn gemaakt in de Deense keramiekfabriek Randers en waren in 1969 aan boord van de Nieuw Amsterdam te koop. De tegels hebben goudkleurige afbeeldingen, tegen de gitzwarte achtergrond voor mij lastig om te scannen, vandaar dat ze zijn gefotografeerd. De tegel van de Nieuw Amsterdam is uitgebracht in het formaat 11×11 cm; de tegel van de Rotterdam en Statendam in 5×5 cm.

Twee tegels van de “Fall Mediterranean Discovery Cruise” en één van de “Spring Mediterranean Explorer Cruise van het ss Statendam IV in 1972. In samenwerking met de Portugese reisagent Marcus & Harting verraste HAL Shore Excursions de passagiers van de Statendam met deze handgeschilderde tegels toen zij in Lissabon aan wal gingen. Mogelijk bestaat er ook een vierde tegel in deze serie, maar tot nu toe is daarvan alleen een enigszins wazige foto bekend, waarschijnlijk gekopieerd uit een brochure. De tegels zijn 6,5×6,5 cm. Zie ook het menu News, 8 juni 2018.

Deze tegels (15×15 cm) zijn in 1978 uitgegeven door Albert Vanderheide Publishing in Langley, British Columbia, Canada als bijproduct van de nieuwsbladen Hollandia News en The Windmill Herald. Carla en Ken Schmit uit London, Ontario, Canada, bezochten de tentoonstelling in het Keramisch Museum Goedewaagen (van 9 juli tot 23 december 2016) en zagen in één van de vitrines de serie van 12 tegels Holland America Line emigrantenschepen (zie menu Emigrant Ships).  De tegels van de Groote Beer en Waterman herkenden zij omdat die bij hen thuis hingen. Echter, op die tegels staat ook een anker afgebeeld. Hetzelfde anker als op de tegel van het ss Statendam IV waarvan ik eerder meldde (menu Emigrant Ships) dat de betekenis voor mij een raadsel was. Dat is inmiddels opgelost.

Nederland is het eerste land dat diplomatieke relaties met de Verenigde Staten begon. De eerste Amerikaanse ambassadeur (John Adams, de latere president) werd op 17 april 1782 door de Staten-Generaal ontvangen. In het kader van het 200-jarig bestaan van de diplomatieke betrekkingen tussen beide landen is dit tegeltableau van de Nieuw Amsterdam (vertrekkend vanaf de Wilhelminapier in Rotterdam) in 1982 vervaardigd door plateelschilder Nicolaas Koelewijn van het hiervoor genoemde kunstenaarswerkatelier “De Leidsche Fles”. Het handgeschilderde tableau bestaat uit 10 Delfts blauwe tegels en heeft een afmeting van 87×42,5 cm.

Dit tweedelige, handgeschilderde tegeltableau uit 1983 van het ss Veendam III (1973-1984), is gemaakt in de aardewerkfabriek ’t Delftsche Huys te Waddinxveen (sinds 1981). Deze Veendam (23.372 brt. met accommodatie voor 713 passagiers) is het voormalige ss Argentina, dat in 1958 is gebouwd voor de Moore-McCormack Lines. De tegels meten 15×15 cm.

Ook dit tweedelige, handgeschilderde tegeltableau uit 1983 van het ms Nieuw Amsterdam (III) is gemaakt in de aardewerkfabriek ’t Delftsche Huys te Waddinxveen; de tegels hebben de afmeting 15×15 cm. Deze Nieuw Amsterdam (1983-2000) is samen met haar latere zusterschip ms Noordam III (zie hieronder) gebouwd in het Franse St. Nazaire.

Nog een tableau (twee tegels van 15×15 cm) van het ms Nieuw Amsterdam (III). Hoewel het tableau geen ateliermerk heeft, is zeker dat ook dit in 1983 is gemaakt in de aardewerkfabriek ’t Delftsche Huys te Waddinxveen. De fabriek beschikte nog over twee exemplaren, en schonk mij daar één van.

De tegel van de Noordam III (1984-2004) maakt deel uit van een (naar verluidt) serie van drie, welke rond 1984 is uitgegeven. De andere tegels in deze serie met hetzelfde formaat (15×15 cm) zouden die van het ss Rotterdam V en het ss Nieuw-Amsterdam III zijn, maar dat heb ik nooit bevestigd gezien.